WE HAVE A LOT TO LEARN FROM THE INDONESIAN ELECTIONS - 06.18.1999

by: Terence Mordeno Grana *

UPON invitation of Indonesian President B.J. Habibie, the Philippine government sent a 108-member delegation composed of National Movement for Free Election (NAMFREL) voluteers, headed by mission chief Chairman Jose Concepcion and deputy chief of mission Gen. Thelmo Cunanan, to observe the general elections held on June 7, 1999.

This writer was lucky to be among the volunteers sent to cover the first ever free electoral exercise of the Indonesians after 44 years since their last democratic elections were conducted.

At our arrival on June 3, while enroute to our hotel from the Sukarno-Hatta International airport in Jakarta, we already witnessed the throng of red-clad rallyists almost from all ages swarming the city streets. Eventually, we learned that it was the designated day for the PDI-Perjuangan (the party of Megawati Sukarnoputri) to hold its party rally prior to the v-day (voting day).

We saw party loyalists dancing on the streets and chanting their party hymn with gusto, a la EDSA people power revolution, demonstrating their full support to the party cause, but with discipline.

Consequently, Golkar (the administration party) held also their rally the next day, but it was not as festive as the PDI’s. Take note that that day, Friday, was the last day of the campaign period.

The good thing about their political campaigns is that, immediately after the campaign period ended, you can see no trace of any garbage on the streets and campaign posters pasted anymore on the walls, streets and bridges because party members immediately cleaned-up before the campaign period expired - this is one lesson that we Filipinos have to learn from the Indonesians.

Two days prior to the elections, we were deployed to our respective areas of assignment and I was among the 23 sent to East Java. We took the one-hour-and-a-half domestic flight from Jakarta to Surabaya, the capital city of the province. Four of us, a priest, a university dean, a businessman and myself, were assigned to a small city called Jember - a four-hour smooth land trip from Surabaya, and I was specifically tasked to cover 12 kecamatans (their version of towns).

With me in a team was an Indonesian driver, an interpreter and an election monitoring officer (EMO) from Forum Rektor, their local counterpart of our NAMFREL. I was issued a sophisticated communications equipment, a hi-tech handy phone to be used for my periodic reporting.

We were introduced to the city chief of police of Jember who was very accom-modating and quick in offering us 2 personal police security each but we politely refused for our own individual reasons.

During the v-day, the military personnel were confined in their barracks but there were police present in the polling places to maintain peace and order in the areas.

I can say that the conduct of their elections was orderly because the proceedings really promptly started at seven o’clock in the morning of June 7, not 6:59 nor 7:01, and it all commenced with 45 minutes of prayer by the KPPS (their counterpart of our board of election inspectors (BEI’s)), asking Allah to intercede for the peaceful and orderly conduct of the elections, and the oath-taking of the KPPS and the party representatives which they call “saksi”.

At a given time, only 25 qualified voters were allowed inside the polling place to wait for the turn to cast their votes, which will be “replinished” at a time, and their names were called through a bullhorn. Before a voter could be allowed inside, he or she has to make certain that his/her name is in the list which was posted outside the TPS (polling place).

After a voter has already completed to cast his/her vote by punching the symbol of the party of his/her choice on the ballot with a six-inch nail, application of the indelible ink is now done by dipping his/her finger into the bottle of the ink, not just applied only on the nail cuticles. By the way, the Indonesians acknowledged that they adopted the idea of using the indelible ink from the Filipinos.

During the counting of votes at 2 o’clock in the afternoon, the KPPS read and showed to the saksi the vote on the ballot and in turn, the saksi record each figure. Seven members of the saksi signed the document recording the results of the election.

Come to think of it, our ballot boxes are made of metal material while theirs is just made of ordinary plywood but it could not be snatched because its size is very big.

Of the International observers like Americans, Australians, Europeans and Japanese, I could say that only we, the Filipino NAMFREL International observers were treated warmly and sincerely by the Indonesians than our other International counterparts.
_________________

* Mr. Grana is the Chief, Indexing and Monitoring Group, Bills and Index Service, House of Representatives Secretariat, Constitution Hills, Quezon City

An Bantugan Na Danaw: Lake Mainit

Waya gadjud karadjao masuta kon uno'y pinakasinugdan nan paghingayan nan danaw na kilaya kuman sa Lake Mainit. Pero kon diin man gikan an ngayan nan danaw, an mga lokal na naghuya sa Habungan (Jabonga, Agusan del Norte) nagtuo na an tag-gikanan nan ngayan nan danaw mahitagik sa mga estorya nan mga katiguyangan.

Nan una pa kuno na mga panahon, sa lugar na kon diin nahimutang an danaw kuman, may naghuya kuno na mga gamhanon na mag-asawa na taghinganlan Haring Kamig sanan Raynang Ding. Malipadjon karadjaw pirmi an mag-asawa adlaw-adlaw kaibanan an ila mga binuhi na mga ginhayupan sa ila gingharian. Duro an ila mga kaibanan ugsa bibo karadjaw pirmi an ila ginharian.

Kada buyanon, malipadjon pirmi karadjaw an ila lugar kay mapawa man an ila tag-huy-an. Pero isa ka okasyon, ingkasubrahan ra karadjaw an pagka-budjong nan kayaw na nakapuwesto hasuod ra karadjaw sa hari sanan rayna.

Nan jadto na tungora, ingka-sobrahan ra kabudjong nan iban pa na mga hadjup, sobra ra seguro karadjaw ang kalipay nila, ugsa nadjuhot an mag-asawa amo na nakadesidir sila na mupanaw dajon nan jadto na tungora, bisan jaon pa sila sa tunga nan pag-lipay-lipay nan mga ginhayupan nila.

Sa pagdayungali nila na pagpanaw, daya nila an tanan nila mga kabtangan sanan an ila lupam mahimo man jaon nila himoon kay mga gamhanon man sila. Sa ila pagdali, hingkalimtan nila an isa ka gamay na gahin nan lupa sanan isa ka usa (deer).

Hingkalimtan sab nila an ila pinasubo na tubig sa takuri na naka-takilid - ingkahubsan na nan tubig, sanan an ila buyawan na luwag, nahilabog isab nila.

Pag-abot nan hari sanan rayna sa may dapit nan Butuan Bay, pasingud sa Misamis, hindumduman ni Haring Kamig an isa ka gamay na luna nan lupa nila na nabilin. Gusto kuman nila na mobalik kay kuhaon.

Kon kuhaon nila ang lupa na ila hingkalimtan, kinahanglan na makabalik gadjud sila nan dili pa musidlit an suga kay may mahitabo dila, segun sa ila pag-tuo, na dili kon maradjaw an dangatan.

Nahitabo na hingkab-utan gadjud an hari nan pagsidlit nan adlaw, may hindangatan gadjud didja, an lupa na daya nidja, nahimo na isa ka gamay na lugar na kuman nakilaya sa ngayan na Tubay-tubay kay naka-abot man ini sa munisipyo nan Tubay.

Pagkatapos pagpamanaw nan mag-asawa, nagpahi-uyan nan akang ka kusog na amoy hinungdan kuman nan pagduro nan tubig sa lugar na tagkuhaan nila nan luna nan lupa na ila tagdaya pag-iwat nila didto.

Hikit-an na nato kuman ini na nahimo na danaw. An tubig na gikan sa nagsubo na takuri amoy kuman hinongdan na mapaso an tubig, ugsa na inhinganlan ini na danaw kuman na LAKE MAINIT.

An usa na nabilin nan mag-asawa nan ila pagpanaw amoy nahimo na isa ka puyo (islet) na tagtawag kuman na Usa-usa kay kon tan-awon isab matuod, bagan usa an idja porma.

Tagtuohan isab kuman an Camiguin Island na an bag-o na gingharian ni Haring Kamig sanan si Raynang Ding. Kon tan-awon isab matuod kuman sa taas, hilabina kon sa bintana nan eroplano, an isla, amo ra isab matuod an idja mga baybay an porma nan danaw, taglaong sa ingles na directly proportional an danaw sanan an puyo nan Camiguin.

Tanan an mga tanum sa lupa sanan sa mga bukid sanan an mga langgam sa kakahudjan sanan mga hadjup sa mga bukid, parahes ra gadjud tanan sa duha ka lugar.

Kuman, an Lake Mainit an ika-upat na pinaka-dako na danaw sa tibuok nasod na an gidak-on, an area, moabot sa 17,060 ektaryas, an shoreline moabot sa 62.10 kilometros. Ini na danawa, tag-tungaan nan diha ka probinsiya sa northern side nan Mindanao – an Agusan del Norte sanan Surigao del Norte.

An pinakahalayum na lugar nan danaw, moabot nan 223 metros, sakto-sakto na ihimos an isa ka 52 andanas na building, may 28 ka suba na jaon tag-laong na tributaries, sanan 87,072 ektaryas na watershed area.

Bantugan ini na danaw kay duro man ang mga isda dinhi, hilabina kay duro an mga tayagsaon ra, parehas pananglit nan puyo na tawag sa ingles climbing perch sanan mga gabot. Dako an panginahanglan nan pidjanga na tagtawag sa ingles na goby kay kilaya man ini na delicacy nan mga taga-did-on, mga estranyo sanan mga bisita.

May kasili (freshwater eel), karpa, hayuan, bugwan, igi, tilapia, piguk, langub, kikilo, bayanak, sanan iban pa na mga endemic species na isda nan danaw.

Jao'y mga wildlife species sab sa area nan danaw na hikit-an sa mga kuweba, sa mga langub, an mga cave bats, paniki, mga Philippine deer, usa, baboy ihayas o wild boar sanan jaon taglaong na mga mighty hawk.

May mga freshwater sab na mga buyak parehas pananglit nan mga pink sanan white pagosi (sacred lutos) sanan duro isab an mga tabukali na kilaya isab sa ngayan na water hyacinth o water lily.

Guwapo dinhi sa danaw mag-spelunking, canoeing, scuba diving sanan wind surfing sanan puwede pa gadjod mag-explore sa mga waya pa hikit-i na mga kuweba sa mga puyo, waterfalls, sanan mga guwapo na rock formation.

Ini na danawa, tag-konsiderar na isa ka oligotrpic lake na an buot ipasabot na na atubig dinhi, transparent - malinaw karajaw - sanan may low density nan mga plat life na jaon sa lain-lain na mga lugar, sanan halayum karajaw ini, sanan amo ray ini danaw na wayay solid waste ugsa dili kon maligtim.

desisyon ni mayor

duha ka babadji an nusuod kan mayor (inday kon sin-oy ngayan nan maayonglaki na mayor) bitbit nila an isa ka batan-on sanan guwapo na ulitawo para mangunsehar.

“inin batan-on, mayor, nagsabot na kami na minyu-an nidja an ako anak na babadji,” laong nan isa ka ina.

“dili, nagsabot na kami na an ako anak an idja minyuan.,” laong sab nan isa ka ina.

naglalis sila duha sa atubangan ni mayor, pagkapos, nosinggit si mayor, “pudjo kamo tanan, wayay mag-tingog.”

“kuhaa an pinaka dako sanan pinakahataas na buyo,” laong nidja. “tungaon ko sa duha inin ulitawo para wayay samok. mag-apod kamo nan tagtunga didjo.”

“bagan maradjaw ad-on na desisyon, mayor,” laong nan isa.

pero an isa na ina, notubag, “e, mayor, adjaw rakan pagtungaa an ulitawo. ipa-labi rakan nako iton ulitawo didja para mabana nan idja anak kay kalo-oy sab an iton na layaki na mangangkang lamang wayay puyos iton.”

waya na magdugay pa an mayor nan idja desisyon. “ini na ulitawo, kinahanglan na amoy mahimo na bana nan anak nan una na ina,” proklamayson nan mayor.

“uno man na mas gusto man nidja na hiwaon iton ulitawo sa duha!” singgit nan isa ka babadji sanan nan mga tawo na nangosyuso.

“amo,” singgit sab nan mayor. “kuman, inhibayuan na nato na sidja an tinood na mahimo na ugangan nan inin layaki.”

nan an kanhi (dili pa kon dugay karadjaw na panahon):

dili padad-on nan kuwarta na bayon an kahamukan mga bata na estudyante sa jabonga central elementary school niadto kay hasuod raman an mga bayay nila sa eskuylahan… pero, an mga taga sitio san mga taga-baryo, pinadad-an sila nan bayon nan ila mga nanay - usahay kamote, usahay saging na karnaba na hinog-hinog na, kan-on na bugas na pinutos nan dahon nan saging, pinarisan nan mamaya na pagka-paksiw na hayuan sanan pidjanga… magpa-adji-adji dadjon an mga taga-lungsod na estrudyante kay mangadjo man sila nan malami bayon… malami man tuho an pagka preparar nan ila pagkaon sanan guapo gadjud sila sayuhan pagka ting-recess na… an anak nan kuwartahan, pinabayunan nan biente centabos, dies sa buntag, dies sa hapon… ipalit nan landang kaya tiya loring sa buntag, may sukli pa jaon… pagkahapon, supas na paboritas kaya tiya monic sanan ice candy na hinimo ni sonny boy…

pag-uli nan alas once y media para sa paniudto, magdayagan pasingod sa bayay deretso dadjon sa radyo kay mamati pa man nan diego salvador… usahay mopukot sa bayay nan klasmeyt kay base dili na hiapsan an estorya nan drama kon sa bayay pa mamati…

pag-abot sa bayay… naghuyat si nanay na nakangisi… luto na an paniudtuhon… amen anay kan nanay… deretso dadjon sa lamesa… dali-dali pagkaon para may oras pa sa pagrebyu nan leksiyon para nadj-an hapon… tinabangan ni nanay…

respetado karadjaw an mga titser kay pulos man sila mga bright… an tawag dila maestro sanan maestra… mga dedicated sila sa ila propesyon… sila mam encar, mam patsing, sir etong, mam caring, mam arce, mam deding, mam mary, mam babing – pulos gadjod sila mga maradjaw… si mr. canto an superbisor, si mr. salvacion sab an principal…

arang na ka dako na estorya kon an bata ipatawag iban an idja nanay sa opisina nan principal… amo ra sab kon dili makapasar an bata para sa sunod na grade level.

pagka-undang na sab nan klase sa hapon, agi anay an mga layaki na estudyante sa kiosko sa atbang nan munisipyo, estorya nan mahitungod sa kon uno rakan, an iban, pabalik-balik na usahay pag-estorya… an ending nan estorya, kapre, maligno, wakwak, ayok… uli na dadjon kay mag-sindi pa nan petromax… pagbagting nan kampana nan alas sies nan marduyom, mag-oracion tanan miembro nan pamilya… mamati dadjon an tatay nan balita sa radyo ugsa wayay makagamit na iban pagka-alas sies y media na… updated gihapon si tatay sa mga current events…

pagkatapos manihapon, balik nasab sa radyo para mamati nan drama na entruebo ad adtari die… galing lamang kay mosunod na drama an ang bakya ni donya tarcila, makahahadlok pero mamati paman gihapon an mga bata… inday uno man gadjud jaon...

an isa sa pinaka-pirmi-hinumduman na kaagi nan mga bata sa habungan an maligo sanan magsakay-sakay sa baroto sa danaw… adton mga insidente na hapit malumos kay dili pa karadjaw mahibayo molangoy… magtago sa baroto kon molabay sa bayay nan isa sa mga bata na nokawat ra pagkadto sa danaw… itan-aw tutok sa suga an mapuya na mata na resulta nan pagkaligo para kuno mawaya an amo ran an tag-lamis… tudjoon paglunod nan baroto para makakaligo an mga kaibanan na mga babadje… usahay manibaw nan mga taan na hiagihan nan pagsakay-sakay… duro pa an mga nahitabo sa danaw…

an mga duwaan nan mga bata nan an una na panahon… polos ila ra mga hinimo… pintik para sa pamintik nan langgam gamit an sangkong na sanga sanan lastiko na mabaga…manlit-ag nan mga tukmo… hinimo na trak-trak na an materyales lata nan sardinas sanan lata nan darigold na an ligid mga ginunting na guba na tsinelas… an scooter na an mga ligid bearing… mabudjong kon mag-scooter sa basketbolan… madjuhot an tag-idja nan bayay na hasuod sa basketbolan kay arang man kabudjong an duro na mag-scooter… pabidjo na bangka na softdrinks… streyton an bangka nan martilyo pagkatapos buslutan nan duha kabook sa tunga para sa pisi… magpaaway nan na duha ka bangka… an una kautdan nan pisi amoy pildero…

tabanog… mga hinimo ra sab nan mga bata na an gamit, mga daan na periodiko na pinastahan na linuto na gawgaw…

mamingwit pa sab matuod an mga bata sa mga bayay kon may lunop… an matuyoy sa bingwit bugwan ra gadjod… pero usahay makakuha isab nan lambuyo…

trompo… magpahimo rakan kan tiyo pael kon dili kan boy liquido kay maradjaw man sila mo-igot nan kahoy tugas… magkasi dadjon sa may gabaldon pero magbantay ra kay basin moabot si pablito odjenar na pulis mandakupay…

kon buyanon, duro isab an mga duwa… batikubre, jaon tagalong na siatum, pidjong-pidjong, ruth jacob, otso otso, tumba lata… sanan an pinakamahalinon an estorya an mahitungod gihapon sa mga ayok, amo nay ini ending nan duyom para manguli na tanan, pero puro hadlok na matuyog…

mandakop matuod nan sambuyanay… butangan nan papikit an tumoy nan sanga para mutuyoy an sambuyanay, pikit dadjon, dakop...

hingkalimtan matuod nako… maligo sa busung-busongan, sa waterfalls, sa lupa nila uya ibay montero… pagkatapos, mangawat nan butong sa hasuod na mga nidjogan… usahay hisakpan nan tag-idja, ipadakop kan itok pulis…

duro pa karadadjaw an mga estorya mahitungod sa mga bata sa habungan pero dili na nako karadjaw hidumduman an iban…

basi tuod ad-oy idjo mahi-contribute na idjo mga kaagi, palihog rakan pag-email dako an idjo gusto i-estorya sa terencemgrana@gmail.com para ako i-post dinhi sa ato blog.

sa ako pagtapos nan ini na sesyon, gusto lamang nako isulti na simple ra karadjaw an mga pangandoy nan mga bata nan una… makatapos pag-eskuyla nan ila gusto na kurso… makapangasawa nan desente sanan edukado sab… makapatapos nan ila mga anak sa pag-eskuyla bisan isa ra ka kurso…

salamat karadjao… God bless…